Aristoteles mantığı, klasik mantık, terim mantığı, kıyas mantığı(silojistik- tasım mantığı) olarak da bilinen geleneksel ve mantık(organon-araç) disiplininin ortaya çıktığı dönemdeki(MÖ. 4. yy) çeşididir. Aristoteles bu disipline analitik adını vermiştir. Stoa mantığının geç antikitedeki hakimiyetini saymazsak 19. yüzyıla kadar alandaki en hakim mantık çeşidi olmuştur. En etkili olduğu dönem ise Aristocu gelenekten beslenen İslam felsefesi ve dini metinleri temellendirmede bu disipline ihtiyaç duyan kilise teolojisinin etkisiyle Orta Çağ’dır.
Aristoteles’ten beri. . . mantık tek bir adım ilerleyememiştir ve bu nedenle göründüğü kadarıyla kapalı ve tamamlanmış bir doktrindir.
Immanuel Kant, Critique of Pure Reason, Bviii. 19.yy.
Kant Aristoteles’in mantığa dair her şeyi keşfettiğini düşünür. Yeni Aristoculuk ve çağdaş Aristocu yorumcular da Aristo’nun üzerine söylenenlerin kafa karışıklığından ibaret olduğunu iddia etmişlerdir. Modern mantık diye ayrı bir başlıkta incelenen ve Frege ile Peirce’in öncülüğünde bir okul ortaya çıkmıştır.
Şimdi eğer mantık Aristoteles’ten beri herhangi bir değişiklik geçirmediyse – ve aslında, modern mantık derlemelerine göre değişiklikler çoğunlukla ihmallerden ibarettir – o zaman mutlaka çıkarılması gereken sonuç, tamamen yeniden inşa edilmeye daha fazla ihtiyaç duyar.
G.W.F. Hegel, Science of Logic, 19.yy.
Aristoteles’in Organon Külliyatı
Eski yorumcular, Aristoteles’in mantıkla ilgili altı kitabını Organon (“Enstrüman, araç”) başlığı altında toplamışlardır. Basitten karmaşığa olacak şekilde, terimin ve kategorilerinin açıklanmasından diyalektiğe doğru sıralanmıştır.
- Kategoriler(Categories): Varlıkların on kategoride sınıflandırılmasına dairdir. Bekker Numarası 1a’dır.(Aristo eserlerinin tasnif numarası)
- Önermeler(On Interpretation): Yargının yapısına dair belirlemeleri. Anlamlara ve önermelere dair çalışma. Bekker Numarası 16a’dır.
- Birinci Analitikler(Prior Analytics): Kendine has kıyas metodununun yapısını açıklar.Bekker Numarası 24a’dır.
- İkinci Analitikler(Posterior Analytics-Aristo için ilki ile birliktedir). Kıyas metodunun dünyaya ilişkin kullanımlarını örnekler.Bekker Numarası 71a’dır.
- Topikler[Topics-şimdi diyalektik diye bildiğimiz topoi(zemin) arayışı]: İyi bir tartışmanın özellikleri ve karşılıklı akıl yürütme. Bekker Numarası 100a’dır.
- Sofistlerin çürütmeleri(On Sophistical Refutations– Topiklere ek ve son bölüm olarak düşünülmüştür.): Safsatalar ve mantıksal yanlışlar.Bekker Numarası 164a’dır.
Aristo ayrıca Retorik adlı eserinin de Topiklere ve diyalektiğe dayandığını, retoriğin de benzer bir çaba olduğunu söylediği için bu külliyata dahil edilebilir. Klasik sınıflandırmada dahil edilmemiştir.
Aristo Mantığının Kısa Bir Özeti
Organon olarak bilinen mantık külliyatına bakıldığında asıl sorunun var olanla var olmayanın ayırt edilmesi olduğu görülür. Bunun için yukarıda saydığımız çalışmaları yürütmüştür. Kendisinin ne mantık ne de organon tabirini kullanmadığını tekrar vurgulamakta fayda var. Her biri kendi içinde bütünlüğü olan çalışmalar tümdengelim(sullogismos– akıl yürütme- kıyas) dediğimiz akıl yürütme yöntemini hedefler. Aristo tümdengelimi şöyle tanımlar:
Bir tümdengelim(Akıl yürütme- kıyas), içinde belli şeylerin belirtilmesiyle(öne sürülmesiyle), belirtilmiş olanlardan başka bir şeyin, bunların böyle olması (yani sonucun olanlardan dolayı çıkması) açısından zorunlu olarak sonuçlandığı konuşmadır.( logos )- 24b18–20- Prior Analytics(Birinci analitikler)
“Belirtilen şey”den her biri her argümanın bir öncül[premise(protasis)]’üdür ve “zorunluluktan çıkana da ” sonuç(sumperasma) denir.
Tasım kendisinde bazı şeylerin olduğu, bunlardan başka bazı şeyin zorunlu olarak çıktığı bir uslamlamadır (100-a-25)- Topikler
Tümdengelim(En. deduction- dedüksiyon), Aristoteles tarafından tanınan iki argüman türünden biridir. Diğer tür ise tümevarım-(En. Induction- indüksiyondur) ( E. Yun. epagôgê ). Tümdengelim genel yargılardan özel yargılara ulaşmak iken tümevarım özel yargılardan genel yargılara ulaşmaktır.
Aristo akıl yürütmede tümdengelim’i esas almıştır. Diğer türleri buradan okuyabilirsiniz.
İnsanlar, Aristoteles’in mantık kanonu oluşturmasından önce de düzgün akıl yürütüyordu. Aslında, bu akıl yürütmeleri analiz ederek Aristoteles kanunları keşfetti: asla başka türlü keşfedilemezlerdi.
Peter Coffey (1912) The Science of Logic. Longmans, Green, and Company. p. 38
Kaynakça
- https://ecommons.udayton.edu/
- https://plato.stanford.edu/
- https://www.iep.utm.edu/aris-log/
- Aristoteles, Organon 1- Kategoryalar, MEB Yay.