Tarihin en büyük tasnifçisi, tarihteki ilk büyük bilimci, mantığın kurucusu Aristoteles’in bilgi anlayışı nasıldı? Hocası Platon’dan farklı olarak bilginin bu dünyadaki duyularla edinildiğini, ideal olan formların ise bunun özünü ve potansiyelini sağladığını düşünmüştü.
Aristoteles tarihteki ilk gerçek bilim adamıydı. . . . Her bilim insanı borçludur.
The Encyclopædia Britannica: Who Made the Laws That Govern Our Universe?
Sokrates doğa üzerine odaklanmış olan felsefeyi insana odakladı ve etik sorunları merkeze koydu. Platon bunu yazdı ve eğitimini, akademisini kurdu. Aristoteles ise hocası Platon’un fazla idealize ve öte-dünya odaklı felsefesini bu dünyaya çekti. Onun için “felsefeyi bilime hediye eden kişi” derler. Gerçekten de hocasının asıl gerçekliği ve asıl bilgiyi idealar aleminde aramasına karşın Aristoteles ideal formun ve maddenin aynı şey olduğunu, bunların başka dünyalarla alakalı olmadığını söylemişti. Bu vesileyle Platon’un önem vermediği duyuların bilgisine önem verdi. Platon’un matematik odaklı felsefesine karşı bilim odaklı felsefeyi yerleştirdi.
Aristoteles, bilginin doğru önerme anlamına geldiğini, zorunlu olarak doğru olduğunu gösterecek şekilde gerekçelendirilmesi gerektiği konusunda Platon ile aynı fikirdedir. Fiziksel tikeller, gerçekliği oluşturan “varlıklar” veya “tözler” değişebileceğinden, bilginin nesnesi tikel olamaz, “evrensel olandan gelmelidir. Aristoteles, bilginin nesnesinin evrensel form veya “öz” olması gerektiğini düşünür. Bilgi ve estetik anlayışlarının diğer alanlara göre daha benzer olduğunu söyleyebiliriz. Ayrıldığı nokta bilginin farklı dünyalar değil sadece bu dünyada olup bitenlerin incelenmesinden oluştuğunu düşünmesi, bu nesnelerin içinde evrensel bilginin olduğunu düşünmesiydi.
Aristoteles, bir filozof olarak, seleflerinden birçok yönden çok farklıdır. Bir profesör gibi yazan ilk kişidir: risaleleri sistematiktir, tartışmaları başlıklara bölünmüştür…
Bertrand Russell, A History of Western Philosophy (1945), Book One, Part II, Chapter XIX, Aristotle’s Metaphysics, p. 161
Aristoteles’in bilgi anlayışı ruh anlayışı ile bağlantılıdır. Akıl (nous) insan ruhunun bir gücü, yetisi veya yönü olarak tanımlanır. Aklın iki parçası olması gerektiğini söyler: maddeye ve form. Birincisi pasif akıl, ikincisi ise aktif akıldır. Bir nesnenin bilgisi onun formunu kavramakla olur. Yani müstakil bir masayı masa formunu kavradığımız için biliriz. Platon’daki formdan farklı olarak bu form nesnenin içindedir.
Önemli bilimsel alanları, örneğin: mantık, siyaset bilimi, estetik, biyoloji, botanik, kimya, embriyoloji, fizik ve zooloji… ilk defa temsil eden ve ampirik bilimin ilk sistematik ismi olarak bir bilgi deryası olduğunu söyleyebiliriz. Sokrates ve Platon etiğe, matematiğe, tanımlara ve siyasete odaklanmışken Aristo felsefeyi bilime, bilgiye ve araştırmaya yönlendirmiştir.
Epistemoloji açısından dile getirilebilecek bir husus da mantık biliminin kurucusu olmasıdır. Bunu bir yazı dizisinde incelemiştik bakınız: dmy.info/aristo-mantigi-ve-organon/
Eğitimin kökleri acıdır ama meyvesi tatlıdır.
Aristoteles’ten alıntılayan Diogenes Laërtius, The Lives and Opinions of Eminent Philosophers. Literally translated by C. D. Yonge; Henry G. Bohn, 1853
Aristo’nun bilgi anlayışı- özetle
- Bilgi disiplinlerini konuları ve yöntemlerine göre sistematik biçimde sınıflamaya girişen ilk filozoftur.
- Bilmenin duyular ve akıl yürütme yoluyla gerçekleştiğini düşünür. Bilgi doğuştan değildir. Sonradan akıl yoluyla elde edilir. Doğuştan olan, bilgiyi üretecek olan düşünme yeteneğidir.
- Akıl bilginin üreticisi, duyu ve deney ise bilginin hammaddesidir. Pasif (edilgen) ve aktif (etkin) akıl diye iki türlüdür. Pasif akıl duyularla bilgilerin içeriğini, malzemesini sağlar. Aktif akıl ise işleyerek, biçimlendirerek doğru bilgiye ulaşır.
- İnsanlar doğal olarak bilmek isterler. Bilmek nedenleri bilmektir. Neden ise başlatıcı unsurdur.
- Platon’dan farklı olarak tümevarımı da kullanır, ancak en iyi yöntem yine tümdengelimdir.
- Üç bilgi türü tasvir eder:
- Tekhne (Zanaat Bilgisi, üretim)
- Episteme (Bilimsel Bilgi)
- Phronesis (Etik Bilgi, iyilik ve kötülük)
Başkalarının kanun korkusuyla yaptıklarını emir almadan yapmayı felsefe sayesinde kazandım.
Aristoteles’ten alıntılayan Diogenes Laërtius, The Lives and Opinions of Eminent Philosophers. Literally translated by C. D. Yonge; Henry G. Bohn, 1853
Kaynakça
- Felsefe Sözlüğü, Bilim ve Sanat Yayınları, 2013.
- http://people.loyno.edu/~folse/arisepis.html
- https://www.britannica.com/topic/epistemology/The-history-of-epistemology
- http://classics.mit.edu/Aristotle/soul.3.iii.html