Aristoteles’in metafiziği ve varlık anlayışı

Aristoteles’in metafiziği Platon’un metafiziğinden etkiler taşısa da hocasının anlayışından kısmen koptuğu için ona karşıtmış gibi düşünülmüştür. Aristoteles yaşlandıkça hocasının formlar öğretisinden kopar ve “idealar teorilerinin kurucularını severiz, ama doğruyu daha çok severiz” diyerek hakikatin bu dünyada olduğunu düşünür. Yine de idealist, formel, Platonist yanları vardır, 20 yıl yanında okuduğu hocasından etkilenmemesi mümkün değildir. Atina Okulu adlı tabloda Platon idealar alemini işaret ederken Aristoteles’in dünyayı işaret etmesi bu yüzdendir.

Aristoteles Platon’un formu maddeden ayırıp başka bir aleme yerleştirmesine karşı çıkarak formlar ile maddelerin birlikte bu dünyada bulunduğunu savunmuştur. İdeal form bir maddenin içinde potansiyel olarak vardır. Bir şeyin varlığını kavrayabilmek için o an olduğu haliyle değil olabileceği, potansiyeli ile düşünmek zorunludur. Buna istisna ise Tanrı ve salt anlama yetisidir. Salt form olan Tanrı ve anlama yetisi değişmez, bozulmaz ve uzaydan- zamandan bağımsızdır.

Evren kendi kendine bir dizgedir. Her şeyin bir amacı(telos)’u vardır. Doğa teleolojik bir tasarımlamanın ürünüdür. Doğada boşluğa yer yoktur.(Demokritos’un atom ve boşluk teorisine karşı) Çünkü teleolojik bir evrende boşluk tanımlanamaz.

Devinim Türleri

Doğada dört tür devinim vardır. 1- tözü etkileyen devinim 2- çoğaltma ve azaltma ile niceliği etkileyen devinim 3- niteliği değiştiren devinim 4- yer değişimine yol açan devinim(en önemlisi)

Varlık hiyerarşisi

1. Varlıklar ölçeğinde en aşağı basamakta salt madde bulunur.
2. bitkiler: beslenme, büyüme özellikleri vardır.
3. hayvanlar: duyu ve hareket sahibidirler. Bitkiden farklı olarak “iştah”ları vardır.
4. insanlar: beslenme ve iştahtan başka “düşünme” sahibi rasyonel hayvan.

Bütün insanlar doğası gereği bilmek ister. Bunun bir göstergesi, duyularımızdan aldığımız hazdır; çünkü onları yalnızca kullanımdan ötürü değil kendileri için de severiz; ve her şeyden önce görme duyusu. Çünkü sadece eylemde bulunmak için değil, hiçbir şey yapmayacak olsak bile, hemen her şeye görmeyi tercih ederiz. Bunun nedeni, duyuların en çok da bize bilgi vermesi ve birçok farklılığı gün ışığına çıkarmasıdır. 

Aristoteles, Metafizik,  I, 980a.21, açılış paragrafı

Metafizik Anlayışının özeti

Aristoteles’in fizik ile ilgili konuşmalarından sonra gelen eserine takipçileri ne ad vereceklerini bilememişler ve “fizikten sonra gelenler hakkında” anlamında ta meta physica adını vermişler. Giritli Andronicus’un yaptığı bir organizasyon çalışması sonucunda böyle bir isim oluşmuş. Aristoteles’in kastı ile kelimenin anlamı arasında bir alaka yok.

Aristoteles’e göre metafizik tüm bilimlerin bilimi gibi bir kapsama sahiptir. Her bilim varlıkla ilgilidir, varlığı kim çalışacaktır? İşte böyle bir çalışma yapar. Var olanların bilimi ilk bilgelik, tüm nedenlerin bilimi, özün çalışması, ilk nedenler bilimi.

1. Tek gerçek dünya vardır. Dış dünyadaki varlıklar gerçektir. Varlıklar 2 öğeden meydana gelmiştir: Madde ve Form(idea). Ör: heykelin maddesi topraktır, formu ise heykeltıraşın ona vermiş olduğu şeklidir.  Yani fenomen gerçektir.
2. Varlıkların görünüşleri sürekli değişir, ancak özleri korunur. İdeal varlık fenomenin içinde gelişen özdür.(form) Tümeller ayrı bir dünyada değil. Her varlık maddelerin birleşmesi sonucunda oluşmuş bir formdur. Aynı zamanda kendinden oluşan başka bir formun da maddesidir. VARLIK = MADDE + FORM
3. Aristoteles’e göre en yüksek varlık “saf form”dur. Saf form maddesizdir, sonsuz ve mükemmeldir. İşte bu Tanrı’dır. Tanrı ilk hareket veren ve hareket etmemiş hareket ettiricidir. Platon’da Tanrı evreni yaratan ve uymamız için formları veren, Aristo’da ilk hareketi verip karışmayan.
4. Her türlü değişim ve oluşum, maddenin «olanaklılık» tan «gerçekliğe» dönüşmesidir.
5. 4 neden tasvir etmiştir. Bunlar:
   1. Maddi neden(ὕλη, hule, material cause): Bir şeyin hangi maddeden kaynaklı oluştuğunu gösteren nedendir. Örnek: Mermer
   2. Formel neden(εἶδος, eîdos, formal cause): Bir şeyin biçimsel nedenidir. Örnek: Heykelin şekli, şablonu
   3. Fail neden(κινοῦν, kinoûn, efficient cause): Maddenin biçim kazanmasını sağlayan nedendir. Örnek: Heykeltıraş
   4. Ereksel neden(τέλος, télos, final cause): Bir maddenin biçim kazanmasındaki amaç nedenidir. Örnek: Şöhret, estetik haz

Sonuç

Aristoteles’ten günümüze kalan ders notlarına göre evrenin ilk hareket ettiricisi Tanrı’dan başlayıp içindeki çeşitli potansiyelleri gerçekleştirdikten, değişip-dönüştükten sonra “mükemmel hareket” dediği dairesel bir hareket ile telos’una, yani amacı olan tanrıya geri dönmektedir. Her şey doğal yerine geri dönme prensibindedir. Her şey potansiyelini gerçekleştirip ereksel, teleolojik nedeni olan Tanrı’ya ulaşmaktadır. İlk neden ve son(ereksel, teleolojik, amaçsal) neden Tanrı’dır diyebiliriz.

Kaynakça

• Felsefe Sözlüğü, Bilim ve Sanat Yayınları, 2013.
• http://classics.mit.edu/Aristotle/
• http://www.uvm.edu/~jbailly/courses/Aristotle/notes/AristotleCausesNotes.html
• https://www.britannica.com/topic/first-cause