Düşünce üretmek için çok çeşitli yöntemler tarif edilmiştir. Biz burada giriş ölçüsünde bilgi vermeye çalışacağız. Başlıca düşünme yöntemleri tümevarım, tümdengelim, analoji, diyalektik, hepten gidimsel sayılabilir.
1.Tümevarım(İndüksiyon)
İndüktif yöntem, tekil durumlardan kalkarak genel sonuçlara varmaktır. Tek tek gözlemlenen olayların genel yapısına dair yargıya ulaşmaktır. Tekil olayların tüm etkenlerle algılanamaması ve olasılıkların hesap edilememesi nedeniyle genel bir kanun haline getirilmeleri mümkün değildir. Yalnız iş görecek ölçüde tümevarımlar her zaman yapılmıştır.
Genelleme, istatistiksel kıyas, analojik kıyas ve nedensel çıkarım yapma gibi türleri vardır. Temelde hepsi basit tümevarım dediğimiz öncüllerden genele varma şeklindedir.
Gözlemlenen bir insan yalan söylemektedir, gözlemlenen ikinci insan da yalan söylemektedir, gözlemlenen üçüncü insan da yalan söylemektedir. O halde tüm insanlar yalan söylemektedir.
Sıkıntılı bir yöntem olduğu aşikar. Siyah kuğu keşfedilene kadar tüm kuğuların beyaz olduğuna yönelik bir tümevarım mevcuttu. Tümevarım farklı bir öncülle her an değişmeye muhtaçtır. Ne var ki bilimsel yöntem tümevarımdan vazgeçemez. Her zaman tüme varma amacı vardır ve her zaman teoriden, kesinliği olmayan bir önermeden yola çıkılmak durumundadır. Kağıt üzerinde başarısız bir yöntem gibi görünse de bilimin başarısı tümevarım çabasının başarısıdır.
Sentez
Parçalar kendi başlarına değil bir bütün içinde anlamlıdır, parçayı anlamanın yolu bütünü anlamaktan geçer. Bir arabayı hiç görmeyen biri onun direksiyonun ne işe yaradığını bilemez. Parçaların birleştirilerek bir araba sentezlenebilir. Herhangi bir fikrin de başka bir fikrin parçası olarak anlaşılması mümkündür. Tümevarıma benzer, ancak kümenin kapsamından çok parçaların bir araya getirilmesini vurgular.
2.Tümdengelim(Dedüksiyon)
Genelden özele ulaşan çıkarım türüdür. Sonuç öncüller tarafından zorunlu şekilde ortaya konur. Bunun için genel-geçer bir bilgiden yola çıkılır ve onun içindeki tekil önerme halihazırda yoruma kapalı biçimde içerilmektedir.
Tüm insanlar yalan söyler, Doğuhan bir insandır, o halde Doğuhan yalan söyler.
Tümdengelim örneklerinde sonuç öncüllerde kapsanmış olmalıdır. Birinci ve ikinci önerme doğru ise sonuç da doğru olur. Felsefe, mantık ve matematik tümdengelimin sıkça kullanıldığı alanlardır. Tümdengelimin en büyük eksiği tümevarımdaki gözlemlerin doğruluğu sorununun geniş kapsamlı öncülde bulunmasındandır. Tümevarımda sonucu genellemek zorken tümdengelimde genel-geçer bir öncül bulmak zordur.
Analiz
Bütünden başlayıp parçaya doğru giderek açıklama yöntemidir. Problemi en ufak ayrıntısına kadar incelemek, açık ve seçik ortaya koymak ve basit yalın bilgiye ulaşmak amaçlanır. Analitik yöntem olarak da bilinen bu yöntemde karmaşık olanın basitliğe indirgenmesi olarak da bahsedebiliriz. Tümdengelimden farkı genelden özele çizgisel bir ilerleme yerine parçalarına indirgeyip inceleme tutumunda olmasından gelir. Analitik inceleme dil felsefesinin yöntemidir. Analitik felsefede önermelerin terimlerini tek tek parçalamak ve felsefenin olanağını sorgulamak imkanı hedeflenir. Tümgengelime benzer, ancak farklı bir işlevi yerine getirir.
3.Analoji
Benzer iki terim arasında bağ kurarak sonuç çıkarma yöntemidir. İnsan hayatını insanlığa, toplumlara; devleti bireye, evreni atoma, hayatı oyuna benzetmek örnektir. Ayrıca önermeler arasında da kurulabilir.
Sokrates filozoftur ve soru sormaktadır. Platon da filozoftur, o halde Platon da soru sormaktadır.
Genellikle yukarıdaki üçü mevzubahistir. Ancak kaynaklarda bazen diyalektik de bunların içinde yer alır. Her ne kadar Tümevarım ve tümdengelim gibi çizgisel, özel ve genel ilişkisine dair bir ilerleme yoksa da bazı konularda karşıtlıklardan türetme yaptırabilir.
4. Hepten Gidimsel Çıkarım(Abductive Reasoning)
Yabancı kaynaklarda geçen bir akıl yürütme yöntemidir. Tümel öncülün apaçık olup ardından gelen tikel öncülün ve sonucun muhtemel olması halidir. Bilinen bilgiden muhtemel bir sonuç çıkarma işlemidir. Bir dedektifin kanıtlardan sonuca varması, günlük hayatta nedenini bilmediğiniz olaylara belli belirsiz bir açıklama getirmeniz örnek verilebilir. Abdüksiyon da zaten öteye götürmek demektir. Yani kanıtlardan kendiniz çıkarım yapıyorsunuz, sizin için en iyi açıklamayı kesin ve zorunlu olmadan; ama kesinlikten kaynaklanacak şekilde, kesinden ötede gerçekleştiriyorsunuz.
Diyalektik
Tümevarım ile tümdengelim değişmez gerçeklerin varlığını kabul ederek doğruya ulaşmayı amaçlar. Yalnız gerçeklik hakkında böyle bir yargıya varmak güçtür. Diyalektik gerçekliğin kendi içinde karşıt bir çelişmede olduğunu kabul ederek bu çelişmeleri anlamayı amaçlayan akıl yürütme yöntemidir. Başlangıçta belirsiz bir konuda sorulan soruların daha net bir cevabı üretmesi anlamındayken zamanla karşıt görüşlerin çarpıştırılması ve bir görüşün tam tersinin de hesaba katılması anlamlarına gelmiştir. Retorik diyalektiğin tersidir. Diyalektik için kapalı bir yumruk, retorik için de uzatılmış bir el benzetmesi yapılmıştır. Gerçekten de diyalektik konu hakkında çatışma yaratarak çelişkileri ve bilinmezlikleri gidermek için kullanılır.
Karşıolgusal(Counterfactual)
Gerçeklerden yola çıkmak veya gerçeklere ulaşmak yerine “x olsaydı” veya “x olmasaydı” ne olurdu türünde akıl yürütmelerdir. Şekil olarak tümevarım veya tümdengelim olabilir. Gerçeklikle ilişkisi için “karşıolgusal” yani gerçeklere aykırı düşünme denmiştir. Osmanlı Devleti Birinci Dünya Savaşı’nı kazanmış olsaydı toplum yapısı nasıl olurdu diye sormak buna bir örnektir.
Kaynakça
- C. D. C. Reeve, Aristotle’s Philosophical Method, The Oxford Handbook of Aristotle.
- http://www.butte.edu/departments/cas/tipsheets/thinking/reasoning.html