İnsan gelişimi, döllenmeden başlayarak, yaşamın sonuna kadar devam eden süreçtir. Her gelişim döneminin belli ihtiyaçları vardır ve bu ihtiyaçların gerektirdiği biçimde ve zamanda karşılanması gerekir. Aksi takdirde bireyde daha sonra telafi edilmesi çok güç olan sorunlar meydana gelebilir. Bunun için gelişim psikolojisi adı altında bir bilim dalı gelişmiştir. Gelişim psikolojisi, bireylerin yaşam boyunca geçirdiği değişimlerin betimlenmesi ve açıklamasıyla ve aynı zamanda bireyler arasındaki değişim, benzerlik ve farklılıklarıyla uğraşır. Gelişim psikolojisi, kişiyi çeşitli yönleriyle inceler. İnsanda meydana gelen bütün değişimleri ve aynı zamanda da insanlar arasındaki benzer ve farklı olan değişimlerin yönlerini bilmek gelişim psikolojisi açısından önemlidir.
A. Gelişim psikolojisi temel kavramları
Gelişim
Gelişim; olgunlaşma, yaşantı, ve öğrenme sonucunda bireyde görülen, döllenmeden ölüme kadar gelişim alanlarında devam eden, düzenli ve sürekli değişmelerdir. Gelişme ise gelişim sürecinin sonunda elde edilen kazanımdır Bir sistem taşımayan ve tesadüfen gerçekleşen değişimler bir gelişme olarak görülemez. Gelişme kavramının en önemli öğeleri olgunlaşma ve öğrenmedir. Olgunlaşma ya da öğrenme olmazsa bir gelişme, ilerleme olamaz. Gelişim bir süreçtir. Gelişme ise bir üründür. Çocuğun yürüme aşaması gelişim örneğidir. Çocuğun yürümeye başlaması gelişme örneğidir.
Büyüme
Büyüme; insan bedeninin fiziksel yönden bir artış göstermesidir. Büyüme, bedendeki sadece nicel yöndeki değişiklikleri ifade eder ve gelişimin yönüne etki eder. Başka bir ifadeyle büyüme, insan vücudunun boy kilo ve hacim yönünden artış göstermesidir. Bu artış zamana (yaş) bağlı olarak meydana gelir. Boy, kilo, hacim artımı örnek olarak verilebilir. Büyüme olayı zaman zaman hızlanır, zaman zaman da yavaşlar
Olgunlaşma
Olgunlaşma, Vücut organlarının kendisinden beklenen görevleri yerine getirebilecek düzeye gelmesidir. İnsanın doğuştan getirmiş olduğu potansiyelin zaman içinde ortaya çıkmasını ifade eder. Bu anlamda kişinin herhangi bir çaba göstermesine gerek yoktur. O kendiliğinden meydana gelen bir süreçtir. Örnek: Bir çocuğun yürümesi için bacak kasları eğer biyolojik olarak yeterince olgunlaşmamışsa, çocuk yürüyemez.Olgunlaşma kavramı sadece biyolojik bir boyut taşır, öğrenmenin etkisi söz konusu değildir. Olgunlaşma hazırbulunuşluk ve öğrenme için ön koşuldur. Kendiliğinden meydana gelir. Bireyin herhangi bir organının, o organdan beklenen görevi yapabilecek düzeye erişmesidir. Çevre olgunlaşmayı etkilememektedir.
Hazırbulunuşluk
Başka bir anlatımla bir öğrenmenin gerçekleşebilmesi için gerekli ön öğrenmelerin ve yeterliliğin oluşmasına hazırbulunuşluluk denir. Not: Hazırbulunuşluk için sadece olgunlaşma yetmez; bireyin önceki öğrenmeleri, kişinin beklentisi, sağlık durumu, ilgi, inanç ve tutumları, güdülenmişlik hali de hazırbulunuşluluğa etki eder Kısaca, hazırbulunuşluk yeni bir öğrenme durumunda bireyin önceden sahip olduğu özelliklerin tümüdür. Not: Öğrenme, olgunlaşma ve büyümeye bağlıdır.
Olgunlaşma + Ön öğrenme = Hazır bulunuşluk // Büyüme + Olgunlaşma + Öğrenme = GELİŞİM
Dönem
Belirli yaşlarda ayırıcı özelikleri olan aşamaları anlatmak amacıyla kullanılır. Belirli zaman dilimleri içinde belirli özellikler öne çıkar. Bazı özeliklerin öne çıktığı bu gelişim aşamalarına dönem denir.
Kritik Dönem:Yaşam süresinde, sürekli ve geri dönülmez sonuçları olabilen elverişli ve elverişsiz durumlarla ilgili zamanlardır.1 Psikologlar bu dönemlere kritik gelişim dönemleri adını vermektedirler.
B. Gelişimi Etkileyen Faktörler
1.Kalıtım
Bireyin genler yoluyla anne-baba ve soyundan aldığı özelliklerdir. Kalıtım, etkisini özellikle bireyin fiziksel ve bilişsel gelişiminde gösterir. Boy uzunluğu olarak belirli bir aralıkta olan bir ebeveynin çocuğu yaklaşık olarak anne babasının sınırları içerisinde kalır. Zeka seviyesi bakımından da aynı durum söz konusudur. Kalıtsal olarak anne ve babanın genlerindeki hastalıklara karşı tepki düzeyi ve yatkın olduğu hastalıklar aynen çocuğa yansır. Genotip: Anne ve babadan çocuğa geçen özelliklerin oluşturduğu yapıdır. Fenotip: Genotipin gözlenebilen kısmıdır. Çevre, okul, aile gibi ortamlarda edinilen gözlenebilir kişisel özelliklerdir.
Hormonlar: Büyüme ve gelişme hormonlar aracıyla ayarlanır. Vücut büyüklüğünü, iç dengeyi ve üremeyi sağlarlar.
- Büyüme Hormonu: Yaş ile orantılı olarak Büyümeyi sağlayan hormondur. Çok salgılanırsa Devlik az salgılanırsa Cücelik oluşur.
- Tiroksin Hormonu: Büyümeyi, gelişmeyi ve vücudumuzdaki Solunum hızını, vücut sıcaklığını ve tansiyonu gibi kimyasal olayları düzenler. Vücuda yeterli iyot alınmadığında tiroit bezi büyür ve guatr hastalığına sebep olur.
- Kalsitonin Hormonu: Kandaki kalsiyum ve fosfor oranını düzenler. Kandaki kalsiyumu kemiklere geçirerek kemiğin sertleşmesini sağlar.
- Adrenalin Hormonu: Korku, coşku, heyecan ve öfke anlarında salgılanarak metabolizmayı yani kalp, akciğer, damarlar, böbrek,kaslar, göz gibi organların çalışmasını hızlandırır.
- Aldesteron Hormonu: Kandaki mineral oranını böbreklerden süzülmesini engelleyerek ayarlar.
- İnsülin Hormonu: Kan şekerinin ayarlanmasında görev alır. Kandaki şekerin azalmasını sağlar. Yetersiz insülin hormonu salgılanması durumunda kandaki şekerin fazlası depolanamaz ve idrara geçerek bol suyla beraber dışarı atılır. Bu olaya şeker hastalığı denir
- Glukagon Hormonu: Kan şekerinin ayarlanmasında görev alır. Kandaki şekerin artmasını sağlar. Dişi Eşeysel Hormonları: Yumurtalıktan salgılanır. Ergenlik döneminde dişiye özgü özelliklerin ortaya çıkmasını sağlar. Dişilere özgü ince ses gelişimi, üreme organlarının gelişimi, dişiye özgü vücut yapısının oluşturulmasını sağlar. Yumurta oluşmasını sağlar.
- Erkek Eşeysel Hormonları: Testislerden salgılanır. Ergenlik döneminde erkeğe özgü özelliklerin ortaya çıkmasını sağlar. Sakal bıyık çıkması, kılların büyümesi, sesin kalınlaşması, kemiklerin gelişmesi, erkek tipi kaslı bir vücut yapısının ortaya çıkmasında etkilidir. Sperm oluşmasını sağlar.
2. Çevre
Çevre döllenmeden başlayarak bireyin tüm yaşamına etki eden dış faktörlerdir. Örneğin; Anne karnındaki çocuk için dışarıdan gelen bütün etkiler ister olumlu ister olumsuz olsun çevre etkenidir. Gebelik sırasında annenin hastalanması, yüksek sesle müzik dinlemesi sigara ve alkol, uyuşturucu madde, aşırı ilaç kullanması, doğum sırasında çocuğun oksijensiz kalması gibi etmenler çevresel etkilerdir.
Çevre etkenleri
- Doğum öncesi etmenler: Kimyasallar ve çevre kirliliği, Beslenme, Stres, Alkol, uyuşturucu, sigara
- Doğum sırası etmenler
- Doğum sonrası etmenler:Ebeveynin ilgisi, Ailenin hoşgörülü olması yâda hiç olmaması, Ebeveynin çocuğa fazla koruyucu davranması, Çocuğun beslenme durumu, Çocuğun aşıları, ailenin Kültürel düzeyi, Ekonomik, sosyal vb etkenler
3. Zaman
Bazı psikologlar, gelişimde bazı önemli olayların belirli zaman aralıklarında önemli bir etkiye sahip olduklarını, ancak bu zaman aralıklarından daha önceki veya daha sonraki zamanlarda aynı etkiye sahip olmadıklarını ya da çok daha az bir etkiye sahip olabildiklerini ileri sürerler. Örneğin gebeliğin ilk üç ayı, gelişim açısından büyük önem taşımaktadır. Bu dönemde annenin ilaç alması ya da radyasyondan etkilenmesinin, bebeğin gelişiminde olumsuz etkilere yol açma olasılığı gebeliğin öteki dönemlerine ve hayatın diğer zamanlarına göre daha fazladır. Yine bazı psikologlara göre insanın gelişiminde ilk beş yılın önemi diğer yıllara göre çok daha fazladır. Bu yıllardaki yaşantıların niteliği, çocuğun ileride nasıl bir yetişkin olacağını büyük ölçüde belirler. İşte bu gelişime zamanın etkisini gösteren bir durumdur. Ayrıca gelişimin sosyal bir yanı da vardır. Bu nedenle bireyin, yaşadığı toplumdan ve toplum üzerinde, o zaman diliminde etkili olan olay ve olgulardan etkilenmesi de olasıdır. Yani bireylerin gelişimi üzerinde bireyin yaşadığı toplumu etkileyen olay ve olguların da etkisi vardır ve bu etki belli bir zamanla sınırlı olduğu için buna “tarihsel zaman” etkisi denebilir. Tarihsel zaman etkisine Kurtuluş savaşımız ve Cumhuriyetimizin kurulması örnek olarak verilebilir. Bu olay o zaman diliminde ülkemizde yaşanan bireyleri ve daha sonrada onların nesillerinin gelişimlerini etkileyen önemli bir etki yaratmıştır.
C. Gelişim İlkeleri
- Gelişim, kalıtım ve çevrenin etkileşiminden oluşur. Bireyin gelişimi, kalıtımdan getirdiği özellikler ile çevreden edindiği bilgi, beceri ve tutumların etkileşimiyle şekillenir.
- Gelişim sürekli, birikimli ve dönemseldir. Her dönem gelişimde bir aşamayı meydana getirir. Bu aşamalar aynı zamanda bir sonraki aşamanın temelini oluşturur.
- Gelişim bir bütündür. Bir alandaki gelişim seviyesi diğer alanı etkiler. Fiziksel gelişimi iyi olan bir bireyin sosyal gelişimi, duygusal gelişimi kimlik gelişimi olumlu etkilenir.
- Gelişimin kendine özgü yönelimleri vardır. Gelişimin baştan-aşağı, içten-dışa ve genelden özele gibi yönelimleri vardır. Anne rahmindeki büyüme baştan aşağıya diğer organlara doğru olur. Daha sonra büyüdükçe parmak uçlarındaki sinirlere doğru gelişir.
- Gelişim, ardışık ve düzenli bir ilerleme ile gerçekleşir. Gelişim basamakları birbirine bağlıdır. Önce emekleyen bir çocuk sonra ayakta durabilir ardından da yürüyüp koşabilir.
- Gelişimde bireysel ayrılıklar vardır. Her bireyin gelişim hızı aynı değildir. Gelişim ödevlerini bir birey daha önce yerine getirirken bir diğeri daha sonra getirebilir. Bir çocuk daha önce konuşmaya başlarken bir diğeri daha sonra konuşabilir.
- Gelişimde her alanın hızı her zaman aynı olmaz. Gelişimin hızı her alan için her dönemde aynı değildir. Bir dönemde fiziksel gelişim hızlı olurken aynı dönemde bilişsel gelişim yavaş olabilir. Örneğin ergenlikte fiziksel gelişim hızlı olur, bilişsel gelişim yavaşlar.
- Gelişim baştan ayağa, içten dışa doğrudur.
- Gelişimin hızı her yaşta aynı değildir.
- Gelişim; kalıtım, çevre ve zamanın ortak etkileşim sonucudur.
- Gelişimde bireysel farklılıklar vardır.
- Gelişim süreklidir ve belli aşamalarla gerçekleşir.
- Gelişim genelden özele doğrudur.
- Gelişimde kritik dönemler vardır.
D. Gelişim Ödevleri
Her gelişim döneminde ve normal gelişim sürecinde bireyin gerçekleştirmesi beklenen belli görevler vardır bu görevlere “gelişim görevleri” ya da “gelişim ödevleri” adı verilir. Bu kavramı ilk defa Havighurst kullanmıştır. Birey içinde bulunduğu döneme ait gelişim ödevlerini başarı ile tamamlayacak olursa, kendine olan güveni artar mutlu ve huzurlu olur; daha sonraki gelişim dönemi ödevlerinin de daha kolay üstesinden gelir. Gelişim ödevlerinde başarısız olunursa, kendine olan güven sarsılır, huzursuzluk ve sıkıntılar ortaya çıkar; daha sonraki gelişim ödevlerinin başarılmasında da güçlüklerle karşılaşır.Farklı bireylerden aynı anda aynı gelişim ödevini yerine getirmesi beklenmez. Bu ödevleri daha erken ya da daha geç yerine getirebilir.
Doğum öncesi dönemi gelişim görevleri: Döllenmeden doğuma kadar geçen ortalama 280 gün içinde tespit edilmiş gelişim görevi çocuğun sağlıklı bir beden yapısına sahip olmasıdır.
1. Bebeklik dönemi gelişim ödevleri ( 0–2 yaş )
- Doğum sonrasında çevredeki değişikliklere uyum,
- Nefes almaya alışma,
- Emmeyi öğrenme,
- Belli zamanlarda uyumayı ve uyanık kalmayı öğrenme,
- Katı yiyeceklere alışma.
- Tuvalet alışkanlığını kazanma
2. İlk çocukluk(oyun çağı) dönemi gelişim ödevleri (2–6)
- Yürüme ve koşmayı öğrenme
- El ve göz koordinasyonu sağlama
- Öz bakım becerileni edinme (yemek yeme, giyinebilme gibi) kazanma
- Cinsiyet farklılıklarını öğrenme
- Anne-baba, kardeş, yaşıtlarla yakın ilişki kurmayı öğrenme
- Toplumun doğru ve yanlış olarak kabul ettiği kuralları öğrenmeye başlama
3.İkinci çocukluk dönemi gelişim ödevleri (İlkokul, 6–12 yaş)
- Bedenini tanıma, kabullenme ve olumlu tutumlar geliştirme
- Yaşıtlarıyla iyi ilişkiler kurmayı öğrenme Cinsiyet rollerini kazanma
- Okuma yazma matematik gibi temel okul becerişlerini kazanma
- Vicdan ve değerler sistemi oluşturma Kişisel bağımsızlığını kazanma
4. Ergenlik dönemi gelişim ödevleri ( 12–18 yaş )
- Her iki cinsiyetteki yaşıtları ile yeni ve daha olgun
- ilişkiler kurma
- Cinsiyetlerine uygun sosyal rolleri kazanma
- Aileden duygusal bağımsızlığını kazanma
- Bir meslek seçme ve buna hazırlanma
- Evliliğe ve aile kurmaya hazırlanma
- Toplumsal sorumlulukları isteme ve gerçekleştirme
- Kendine özgü bir değerler sistemi geliştirme
5.Genç yetişkinlik dönemi gelişim ödevleri ( 20–30 yaş )
- Bir mesleğe hazırlanma
- Bir işe girme ve bir meslekte ilerleme
- Toplum tarafından onaylanan bir sosyal guruba girme
- Bir eş seçme ve eşiyle hayatını sürdürebilme
- Çocuk yetiştirme
- Evin yönetimine katılabilme
- Toplumsal sorumlulukları alma
6. Orta yetişkinlik dönemi gelişim ödevleri ( 30–60 yaş )
- Yetişkinlere özgü toplumsal sorumlulukları alabilme
- Ekonomik yaşam koşullarını oluşturma ve devam ettirme
- Sorumluluk sahibi yetişkinler olmalarında ergenlik çağındaki gençlere rehberlik etme
- Boş zamanlarını değerlendirecek etkinlikler geliştirme
7. İleri yetişkinlik dönemi gelişim ödevleri (60–70 yaş )
- Azalan fiziksel güç ve bozulan sağlığa uyum sağlama
- Emeklilik ve azalan gelire uyum sağlama
- Eşinin ölmesiyle ortaya çıkan yeni koşulara uyum sağlama
- Yaşıtlarıyla yakın ilişkiler kurma
- Kendi durumuna uygun fiziksel yaşam koşullarını düzenleme
- Toplumsal sorumluluklarını yerine getirme
Kaynakça
- Abdullah Atli, Gelişim Psikolojisi
- Prof. M. Gürol, Gelişim Psikolojisi
- Eğitim Bilimleri, Ahmet Avan, 2006
- AÖF. Psikoloji ders kitabı