Kategori hatası şeylerin başka bir kategoriye aitmiş gibi yanlış konumlandırılmasıdır. Kategori yanlışı, kategorik hata veya kategorik yanlış olarak da bilinir ve anlambilgisel veya varlıkbilgisel bir hata olduğu söylenegelmiştir.
Belirli bir kategoriye ait olan şeylerin farklı bir kategoriye aitmiş gibi sunulduğu veya o özelliğe sahip olamayacak bir şeye öyle bir özellik atfedildiği durumların genel adıdır.
2 sayısı mavidir, Görelilik Kuramı kahvaltısını yapıyor, Yeşil fikirler öfkeyle uyuyor. gibi cümleler öznelerini ait olmadıkları yüklemlere atfetmektedir. Bunların yanlış olması 2+2=5, Görelilik Kuramı beş boyut varsayar gibi yanlışlardan farklı türde yanlışlar içermektedir.
Sözdizimi(Sentaks), anlambilim(semantik) ve edimbilim(pragmatik) neyin kategori hatası sayılması gerektiği konusunda farkı katkılar sunmaktadırlar. Temel ayrımın yargının öznesinin yüklemde içerilip içerilmediği, eğer yüklem(yargı) öznenin ait olduğu kümelerden birine ait olamıyorsa kategori hatası yapıldığı söylenir. Genellikle soyut tartışmalarda, kavramlarda ve tanımlanamayan ifadelerde kategori hatası yapılagelmiştir. Kategorik hata yapmakla itham ediliyorsanız kısaca “bir şeyi ait olmadığı bir kümeye sokmaya çalışıyorsunuz” denmek istenmiştir.
Gilbert Ryle
Kavram Aristoteles’te belli belirsiz geçmekte iken terim olarak ilk defa Gilbert Ryle’ın The Concept of Mind (1949) adlı eserinden yayılmıştır. Kartezyen metafiziğindeki zihin- doğa dualizminin bir kategori hatası olduğunu söyleyerek zihni, maddi olmayan bir özden yapılmış bir nesne olarak ele almanın bir hata olduğunu, çünkü böyle bir tözü önkabullemek için yeterli kanıt olmadığını öne sürmüştür. Ona göre zihin diye bir şeyi varsaymak ve onu varlık kategorisinde değerlendirmek yanlıştır, zihin varsa bu bedenin bir parçası ve aynı varlık kategorisinde olmalıdır.
Ryle ifadelerin ontolojik(varlıkbilgisel) kategorileri olduğunu ve varlıkların ait olmadıkları kategorilerde itham edilmelerinin düşüncede yanlışlıklara yol açtığını söylemiştir. Felsefenin esas görevinin kategoriler arasında ayrımlar yapmak olduğunu düşünür. Filozoflar genellikle terimleri kategorilere sığdırırlar ve kategori hatası da onların işindeki başlıca sorundur.
Örnek 1: Kriket oyununu bilmeyen birine anlatırken bu kişiye kriket oyununun takım ruhu içerdiği söylenmiştir. Kişi bir gün gerçekten bir oyuna gelmiş ve izlemeye başlamıştır. Oyun sırasında “hangi oyuncunun takım ruhunu gerçekleştirdiğini” sorar. Halbuki takım ruhu, oyunda bowling veya vuruş gibi bir görev değil, takımın bir özelliğidir. Soyut bir adlandırmayı bir spor hareketi gibi değerlendirmek durumunda kalmış ve kategori hatası yapmıştır.
Örnek 2: Oxford Üniversitesi’ne gelen bir ziyaretçi derslikleri ve kütüphaneyi inceledikten sonra, “Ama Üniversite nerede?” diye sormuştur. Ziyaretçinin hatası, bir Üniversitenin bir “kurum” yerine “fiziksel bir bina olduğunu düşünmesidir.
Örnek 3: Büyük nesneler atomlardan yapıldığı için atomların özelliklerine sahip olmalıdır.(Atom altı parçacıklar farklı mekaniklerle çalışır, aynı kategoride değerlendirilemez.)
Sonuç
Kategori hatası bütün parça ilişkisini görememekle doğrudan alakalıdır. Parçayı ait olmadığı tümelin, bütünün, kategorinin içine sokmaya çalışmak aynı zamanda kompozisyon ve bölünme safsataları ile de doğrudan alakalıdır. İsabetlilik ve dağıtım safsataları içinde değerlendirilen kategori hatası informel safsatadan biri olmasına rağmen sık karşılaşılması nedeniyle ayrıca ele alınmalıdır.