Bilgiye ulaşmanın kolaylaştığı bir bilgi çağında yaşıyoruz. Bununla birlikte yanlış bilginin yayılmasının da kolaylaştığını söyleyebiliriz. Kaynak değerlendirmesi bilgi kaynaklarının değerlendirililmesi, yani iyi-işe yarar olup olmadıklarının anlaşılması için gereklidir. Kaynak nasıl değerlendirilir sorusunun yanıtı aslında “kaynağa yönelik bir soruşturma yapılarak”tır. Bu yazıda kaynak değerlendirmesini kolaylaştıracak bazı başlıklara ve sorulara yer vereceğiz.
Öncelikle kaynağın amacınıza uygunluğuna dikkat etmelisiniz. Bu kaynak sizin konunuzla ilgili mi? Daha sonra kaynağın türüne göre genel bir görüş oluşacaktır. Web kaynağı, kitap, ansiklopedi, TV programı, mülakat gibi kaynaklara bilgi yönünden şu soruları sormanız kaynağın işe yararlığını değerlendirmenizi kolaylaştıracaktır.
Yazarın(Öznenin) güvenilirliği
Bir kaynağı henüz incelemeden yapabileceğiniz- biraz önyargılı olsa da- bir soruşturmadır. Yazar kim, konu hakkında yazabilir mi? Çıkarı var mı?
- Uzmanlık: Konuyla ilgili uzmanlığı var mı?
- Saygınlığı: (Diğer) Çalışmalarının güvenilirliği ne ölçüde?
- Tarafsızlık: Yazarın farklı bir çıkarı var mı?
Doğruluk(İddiaları uygunluğu)
Doğruluk değeri mantıktaki gibi dış gerçekliğe uygunluğu ile iddialarını değerlendirmektir. Eserin ana iddialarını görmeden bu değerlendirmeyi yapmak zordur.
- Olgusallık: Çalışma olgulara(Tespit edilebilir gerçekliğe dair ifadelere) dayanıyor mu?
- Kapsam: Yeterince detay ve kapsama sahip mi?
- Güncellik: Tarih olarak güncel bilgilere dayanıyor mu?
Akıl Yürütme(önermeler zinciri)
Akıl yürütme kaynaktaki iddiaların birbirini takip edişi ile ilgili bir soruşturmadır. Muhakeme ya da çıkarsama denetlemesi de denebilir. Netlik, sağduyuya uygunluk ve mantıksallık kompleks bir iddialar düzeneğinde ortaya çıkacak temel problemlerdir. İyi bir kaynak bunları yerine getirmiş olmalıdır.
- Netlik: Akıcı bir dille net,özlü bir şekilde ifade edilmiş mi?
- Muhtemellik: Sağduyuya ve muhakemeye ne kadar uyuyor?(Radikal, duygusal, aşırı ve sınanamaz ifadeler dile getirmemesi açısından)
- Mantıksallık: Argümantasyon tutarlı mı, geçerli mi?(Kaynağın içindeki iddialar birbirini gerekli kılıyor mu, yani o iddiadan bu sonuçlar çıkar mı ve doğru iddialar var mı da doğru sonuç çıksın? gibi bir değerlendirme)
Destekler(Kanıtlar, dayanaklar, zemin)
Destekler kaynağın kendisinin dışında dayandığı zeminin soruşturulmasıdır. Genellikle kaynakçasından kolaylıklar anlaşılabilir. Lakin rasyonel çalışmalarda, olgusal olmayan ve deneysel kanıt kullanmayan kaynaklarda satır arası örneklerine de bakmak gerekir. Kısaca kaynağın dayanaklarının denetlenmesidir.
- Gerekçelendirme: Kanıtları ve dayandığı temeller ne kadar güçlü?
- Uyarlık: Diğer uzmanlar/ şahitler bu kaynağın kanıtları hakkında ne diyor?
- Perspektif: Diğer bakış açılarını hesaba katıp farklı yanları gösteriyor mu?(Bir kaynak kendisini çürüten diğer iddiaları veya argümanındaki boşlukları, perspektifleri dile getirmiyorsa bu bir noksandır.)