Terim, dilde anlam taşıyan en küçük birimdir. Mantıkta dile dökülen her bir anlamlı parçaya terim denir. Terim kavramını ve terimler arasındaki ayrımları anlamak bundan sonraki mantık yazılarımız için önem arz etmektedir. dmy.info/category/mantik/
Terim(İngilizce term) Osmanlıca ıstılah kelimesine karşılık olarak Fransızca terme kelimesinden, o da Latince terminus(sınır, limit)’dan alınmıştır.
Her türlü maddi ve manevi nesne, olay ve olgu terimler ile ifade edilir. Terimlerin işaret etmek ve anlam taşımak şeklinde iki görevi vardır. Masa terimi masa nesnesine işaret eder.(Buna içlem, tazammun, intension da denir.) Bir de masaya dair bilgilerin hatırlanmasına(masalığın özellikleri mesela) yol açar.(buna kaplam, şümul ve extension da denir.)
Terim Aristoteles’in mantık bilimini kurduğu Organon(alet) külliyatında yer alan Birinci Analitikler ve Önermeler eserlerinin merkezinde yer alır. Aristo mantığına terimler mantığı denmekle birlikte klasik mantık, tasım mantığı da denir.(Başka bir yazıda inceleyeceğiz.)
Tek başına anlam ifade etmeyen edatlara(önerme eklemlerine) ve niceleyicilere sinkategorematik terimler, anlam ifade eden kelimelere ise kategorematik terimler denir. Değil, ve, veya, ise, ancak ve ancak önerme eklemleri ile bazı, tüm, hiç gibi niceleyiciler sinkategorematiktir. Geri kalan anlamlı kelimeler kategorematik terimlerdir.
Terimler bir varlığa veya niteliğe işaret etmeleri ile somut ve soyut olarak ayrılırlar. Somut terim: Gerçek bir nesneye işaret eder. Soyut terim: Nesneye atfedilen niteliğe(özelliğe) işaret eder. İnsan somut, insanlık soyut; güzel somut, güzellik soyut. Günlük dilde duyu organlarıyla algılanan kelimelere somut denirken mantıkta varlık-nitelik ayrımı vardır. Zihinde tasarlanarak var olan matematik- geometrik şekilleri niteliklerinden ayırt etme gereği olduğu için ayrımın duyularla değil varlık- nitelik olarak yapılması ihtiyacı anlaşılacaktır.
Terim aynı türden olan nesnelerin ortak ismi ise genel terim, özelliği taşıyan nesne ise tekil terim, bir nesneyi diğerlerinden ayırt ediyorsa özel ad olur. Genel terimler belli bir grubu ayırıyorsa kollektif terim olur. Nesne bir genel terimdir. Canlı nesne kollektif terim, birey tekil terim, Ahmet özel ad olur.
Bir terimin işaret ettiği nesne başka bir nesne olmadan düşünülemiyorsa buna bağıl terim, başka nesneye ihtiyaç duymuyorsa mutlak terim denir. Baba, baba olan birine ihtiyaç duyduğu için bağıl terimdir. Ahmet veya kırmızı mutlak terimdir. (Mutlak terime itirazlar vardır, zira tüm nesneler diğerlerine nazaran anlamlıdır ve başka nesneye ihtiyaç duymamak mümkün olmayabilir.)
Bir niteliğin varlığını bildiren terime olumlu terim, bir niteliğin bulunmadığını bildiren terime olumsuz terim denir. Olumsuz terimler -sIz/sUz olumsuzluk çekim eki ve değil edatı ile meydana getirilir. İyi, güzel, güçlü olumlu terimler iken; iyi değil, güzel değil ve güçsüz olumsuz terimlerdir. Varlık ve yokluk kategorilerinde aralarında orta bir terim olan terimler karşıt, olmayan terimler çelişiktir. Az ve çok arasında eşit terimi vardır ve bunlar karşıttır. Az ve az olmayan arasında bir orta terim yoktur, bunlar çelişiktir. Olumlu ve olumsuz terime ek olarak anlamca olumsuz olan ancak biçimce olumsuz çekim eki almayan terime yokluk bildiren terim denir.. Yokluk bildiren terimler yapı olarak olumlu, olması gereken bir özelliğin mevcut olmadığına işaret ettikleri için de anlamca olumsuzdurlar. Kör, sağır yokluk bildiren terimlere örneklerdir.
(Terimler) Aristoteles’in … belirttiği gibi, nesnelerin yerlerini tutarlar; konuşurken, sözünü ettiğimiz nesneyi bulup getirmek yerine, o nesneyi adlandıran kelime vasıtasıyla düşüncemizi aktarırız. Kelimelerdeki kusurlar, bozukluklar bilerek veya bilmeyerek birtakım hataların yapılmasına yol açarlar. Bu bakımdan gerek doğru düşünebilmek, gerek başkasının düşüncelerini doğru olarak anlayabilmek ve gerekse düşüncelerimizi başkalarına doğru olarak aktarabilmek için, terimlerin bu gibi özelliklerinin bilinmesi ve dikkate alınması gerekir.
Şafak Ural
Terimlerde kullanma ve anma arasındaki fark
Terim bir nesneye işaret edebildiği gibi, kendisi de bir nesne olabilir. İlk amaçla kullanılmış(use), ikincisinde anılmış(mention) olur. Derrida’ya göre çoğu felsefe tartışması dildeki terimlerin kullanılması ve anılması arasındaki farkı anlamamaktan gelir. Anma için kullanılan genellikle soyut kelimelerin kullanma imiş gibi anlaşılması sorun yaratır.
- Kullanma: Yoğurt sütten gelir.(İşaret edilen)
- Anma: Yoğurt kelimesi yoğur-(mak)’tan gelir.(İşaret eden kelime)
Kaynakça
- Şafak Ural, İstanbul Üniversitesi Felsefe Bölümü, klasik mantık ders notu.
- https://www.britannica.com/topic/intension