Kişilerin hukukun yüklediği ödevleri yapmamaları durumunda devlet kuvvetlerinin harekete geçerek yükümlülükleri yerine getirmeye zorlamasına yaptırım(müeyyide) denir. Kurallara uyulmaması durumunda maddi yaptırım söz konusudur. Halk arasında “ceza” sözcüğüyle genellenen bir kavramdır. Ancak hukuki terminolojide ceza ve yaptırım farklı eylemlerdir. Yaptırım kamu gücüyle sağlanan eylemlerin genel adıdır. Ceza ise suç işleyen kişinin aynı eylemi yapmaması için caydırmak amaçlı yaptırımdır.
Hak arama ile ilgili yazımızda hakkımızın uğrunda vazgeçtiğimiz devlette saklı olduğunu söylemiştik. Devlet bizim hakkımızı yerine getirmelidir. Hakların korunması için de icra edici bir güç olarak var olmalıdır. Yani kuvvet kullanmak tarih boyunca devletlerin hak anlayışının temeli olmuştur. Yaptırım bunun hukuki adıdır. Yaptırımları burada biçimsel olarak inceliyoruz. Daha sonra yaptırımlar nasıl olmalı ve nasıl olabilir gibi sorular soracağız. Şimdilik mevcut yaptırım anlayışını ele alalım.
Hukukta yaptırım türleri
Ceza
Bireyin kurallara uymadığı takdirde ilgili kurumların vermiş olduğu müeyyidedir. Hapis, para cezası, disiplin cezası gibi örnekleri vardır. Türk Ceza Kanunu’nda iki nedenle verilebilir. 1. Cürüm: toplum düzenini kabahatlere nazaran daha çok sarsan ve insanların hak ve çıkarlarına büyük ölçüde saldırmakla oluşan suçtur. 2:Kabahat: hafif hapis, para cezası veya meslek ve sanattan alıkonulma ile cezalandırılan suçtur. Adam öldürme cürüm, trafik kuralına uymamak kabahattir.Cezalar ve ceza yerine geçecek tedbirler ancak kanunla koyulur. Suç için koyulan kanundan fazla bir ceza verilemez. Suçluluğu sabit, açık olana kadar kimse suçlu sayılamaz.
Yaş küçüklüğü, sağır ve dilsizlik, akıl hastalığı, alkol veya uyuşturucu madde etkisinde olmak vs. geçici nedenler gibi nedenlerle cezanın indirimi söz konusudur.
Cebri İcra
Mahkeme yoluyla borçlunun mallarına el koyularak paraya çevrilmesi ya da malların aynen teslim alınmasıdır. Para borcu dışındaki ödev ve yükümlülüklerin özel zorlama usulleriyle yaptırılmasıdır. Tahliye kararına rağmen evi boşaltmayanlar, askerliğini yapmayanlar, ruhsatsız inşaat yapanlar zorla kararlara uydurulur.
Tazminat
Zarar gören kişilerin zararını karşılatmaktır. Maddi tazminat: zarar gören kişinin malındaki istek dışı eksilmenin ayni ya da nakit olarak ödenmesi yükümlülüğüdür. Bilerek ya da bilmeyerek başkasını zarara uğratan kimse bu zararı tazmin ödemekle yükümlüdür.
İptal
Hukuka aykırı işlemlerin yetkili organlarca iptalidir. Haksız yere okuldan atılan bir öğrenci yargı organına başvurarak bu işlemin ortadan kaldırılmasını(iptalini) sağlayabilir.
Hükümsüzlük
Bir işlem kanundaki şekliyle yapılmazsa geçersiz olur. Hukukun aradığı şartların sağlanmaması nedeniyle işlem yok sayılır. Bu da yokluk(yapılan işlemlerin resmiyete dökülmemesi, ör:imam nikahı), butlan(işlemi eksik, hukuku zorlayarak yapılması, ör. birden fazla evlilik), tek taraflı bağlamazlık(fiil ehliyeti olmayanla yapılan işlemdir(ör.küçük çocuklara senet imzalatmak)
Manevi yaptırım
Toplum tarafından uygulanan yaptırımlardır. Ayıplanma, kınama, günahkar sayılma gibi şekilleri vardır. Din, görgü ve ahlak kurallarına uyulmadığında uygulanan yaptırım türüdür.
Ceza ve Eğitim
Toplum içerisinde devlet yaptırım uygularken eğitimde de eğitici benzer konumdadır. Devlet ve eğitmenin benzerliğinden yola çıkarak eğitimdeki cezayı inceleyelim. Bir eşgüdüm kurabiliriz. Eğitim psikolojisinde ceza: istenmeyen davranışların sıklığını azaltmak ve ortadan kaldırmak için organizmaya olumsuz pekiştireçlerin verilmesi veya organizma için hoş olan uyarıcıların verilmemesi (ya da ortamdan çıkartılması) işlemidir.
I. Tür (Tip) Ceza: Organizmaya hoş olmayan bir uyarıcının verilmesi işlemidir. Yani hoşa gitmeyen uyarıcıyı (olumsuz pekiştireci) ortama sokma işidir. Örnek: Yaramazlık yapan bir çocuğun babasından tokat yemesidir.
II. Tür (Tip) Ceza: Organizma için olumlu olan bir durumun (uyaranın) ortamdan kaldırılmasıdır. İstediği bir şeyin verilmemesidir. Örnek: Yemeğini yemediği için çocuğu dışarı salmamak.
Cezanın Olumsuz Etkileri ve Sınırlılıkları
- Organizmada korku meydana getirir.
- Organizmaya neyin yapılmaması gerektiğini gösterir ama neyin yapılacağını göstermez.
- Organizma saldırgan davranışlar gösterebilir.
- Kişiler yalan söyleyebilir. Ceza almamak için.
- Cezalandırılan davranış tümüyle ortadan kalkmaz. Sadece ceza veren kişi yanında yapılmaz.
Ceza Verirken Dikkat Edilmesi Gerekenler
- Mümkün oldukça ceza kullanılmamalıdır.
- Öncelikle istenmeyen durumlar tespit edilmelidir.
- Uygun olmayan davranış fazla geciktirilmeden cezalandırılmalıdır.
- Neden uygun olmadığı açıklanmalıdır.
- Mutlaka öğrenci uyarılmalıdır.
- Ceza bazı durumlarda davranış üzerinde ketleme yapabilir.
- Cezanın şiddeti yapılan davranışlara uygun olmalıdır.
- Ödev, ders çalışma gibi davranışlar ceza olarak verilmemelidir.
- Birinci tür yerine mümkün oldukça ikinci tür ceza uygulanmalıdır.