Epiktetos( Ἐπίκτητος; y. 55-135) Yunan kökenli Romalı Stoacı filozoftur. Hierapolis(Pamukkale)’te köle olarak doğmuştur. Roma’ya göçmüş, oradan sürülünce de Yunanistan’ın batısında yaşamıştır. Kendisi bir eser yazmamış, öğrencisi Arrian onun düşüncelerini Diatribai(Konuşmalar) adıyla sekiz ciltte kaydetmiştir.(dördü günümüze ulaşmıştır.) Arrian daha sonra bu konuşmaları Enkheirídion Epiktḗtou(Epiktetos Kılavuzu) adlı bir eserle özetlemiştir.
İlk gençliğini imparator Nero’nun azat edilmiş kölesi Epaphroditos’un kölesi olarak geçirir. Nero öldükten sonra Epiktetos 68 civarında özgürlüğünü kazanır. Stoacı filozof Rufus’un yanında çalışmaya başlar. Sonra kendi derslerini vermeye balar. 93’te imparator Domitian tüm filozofları şehirden sürene kadar Roma’da popüler bir hoca olarak devam etmiştir. Hatta sonraki imparator Hadrian’ın onu sürüldüğü yerde dinlemeye gittiği söylenir.
Ayağının sakat olduğu söylenir. Bu yüzden değnek ile gezer. Basit bir hayat sürmeye çalıştığı ve sahip olduğu şeyleri azalttığı söylenir. Uzun süre yalnız yaşamış, yaşlılığında bir kadın arkadaşı ile yaşamaya devam etmiştir.
Felsefesi
Epiktetos’un öğrencisinden öğrendiğimiz kadarıyla düşünceleri etik odaklı ve herkesin ortaklık kurabileceği genel ifadeler içerek önermelerden oluşur. Felsefeyi bir yaşam tarzı olarak gördüğü için şöhretli eserler vermek yerine yaşamında felsefesini göstermeyi tercih ettiği düşünülebilir. Zaten Stoacılar “nasıl yaşayacağımız” sorununu felsefenin merkezine aldığından Epiktetos’un Stoacılığa özlü bir kılavuz olduğunu söyleyebiliriz. A. Cevizci ve A. Mason’un eserlerinden birkaç nota yer veriyoruz:
- Bazı şeyleri kontrol edebilirsin, bazı şeyleri kontrol edemezsin. Kontrol edemeyeceğin şeyleri kontrol etmeye çalışarak sadece sıkıntı üretirsin. İnsan sıkıntısının çoğu bundan oluşur.
- Evren insan kontrolünün dışındaki bir nedensellikle yönetilir. Kontrolümüz dışındaki şeylere üzülmemeliyiz, her durumu sükunetle karşılayabiliriz.
- İnsanlar sadece çok sıkıca denetlendikleri eylemlerinden sorumlu tutulabilirler.
- Acı ve hüzün kontrol edilemeyeni kontrol etmeye çalışmaktan doğar.
- Proairesis adını verdiği öz irademiz bedenimizden farklı olarak dış kaynaklı hiçbir şey tarafından zorlanamaz. Özgürlük dikkatimizin dış kaynaklı müdahalelerle zorlanmasına izin vermeyerek ulaşılan kendini tanıma halidir. Beden engellense de irademiz engellenemeyeceğinden, kendini tanıyan, dış etkilere aldanmayan kişi özgürdür.
- Ona göre filozof refahta da sıkıntıda da sakin kalabilendir. Takdiri ilahiye(evrensel logosa) güvenerek yaşar. Dış kaynaklı hiçbir şeyin onun özünü, muhakemesini incitemeyeceğini bilir.
Felsefe Tarihinde
Seneca ve Marcus Aurelius ile birlikte Stoacı felsefenin Roma’daki büyük temsilcilerindendir. Hem antik zamanda hem de modern zamanlarda tanınan bir filozoftur. Platonculuğun baskın hale gelmeye başladığı 3. yüzyılda yaşayan teolog Origen Platon’un bilginlerce, Epiktetos’un da sıradan insanlarca beğenildiğini söyler. Yeni Platoncu Simlicius onun Kılavuz adlı eserine bir şerh yazmıştır.
Epiktetos Rönesans’ta yeniden dikkat çekmiş, topluma okutulabilecek eserler arasında gösterilmiştir. Filozof tanımı sadece Stoacı filozofun nasıl olması gerektiğini değil, filozofça yaşamanın nasıl olması gerektiğine dair algımızı da şekillendirmiştir. Eserlerini yazmayan, bir okulun kurucusu olmayan ve bir yenilik iddiasında da bulunmayan Epiktetos felsefe tarihine etkisiyle akademisyenleri şaşırtmıştır.
Başarısı Sotacılığı daha geniş kitlelere ulaştırmasındadır. Stoacı kozmolojiye, mantığa veya karmaşık tanımların detayına girmemiştir. Etik sorular ise hayatlarımızı iyileştirmek sorununa odaklanır. Stoacı erdemleri yadsımamış, ancak konuşmalarında halka uygun bir üslup edinmiştir. “Erdemli insan” idealine değil insanların hayatlarını nasıl daha iyi yaşayacaklarına odaklanmıştır.
Alıntılar
Hiçbir şey aniden yaratılmamıştır, ne üzüm salkımı ne de incir. İncir istediğini söylersen, zamanı var derim. Önce çiçeklensin, sonra meyve versin, sonra olgunlaşsın.
İnsanın ne olduğunu zorluklar gösterir.
Felsefeye başlayanın ilk işi ne olmalı? Kibri bırakmak. Çünkü bildiğini sanan kimsenin öğrenmesi imkansızdır.
Alışkanlık yaptığınız şeyi uygulayın; alışkanlık haline getirmediğiniz şeyi ise uygulamayın, kendinizi başka şeye alıştırın.
Dışsal bir şeyi kaybettiğinde onun yerine ne kazandın, eğer daha değerliyse kaybettim deme.
Kargalar ölülerin gözlerini çıkarırlar, ölülerin artık ihtiyacı yoktur. Ancak dalkavuklar yaşayanların ruhunu sakatlayarak onları kör ederler.
Ölümü her zaman gözünün önünde bulundur. O zaman kötü düşünceye ve ölçüsüz işlere imrenmezsin.
Mutsuz olana kendi düşünceleriyle mutsuz olduğunu bildir. Tanrı insanı mutluluktan ve iyiliğin istikrarından yararlansın diye yarattı.
Sokrates’in ilk ve en çarpıcı karakteristiği tartışmada hiddetlenmemesiydi, zarar verici ve aşağılayıcı söz de kullanmazdı- buna karşın başkalarından hakaret yerdi ve kavgayı böylece sonlandırırdı.
https://en.wikiquote.org/wiki/Epictetus
Kaynakça
- Ahmet Cevizci, Felsefe Sözlüğü
- Andrew Mason, The Philosophy of Epictetus, Oxford Pub., 2008.